Wizerunki św. Jana Nepomucena na terenie Toszka i gminy
Wizerunki św. Jana Nepomucena na terenie Toszka i gminy
W gminie Toszek zidentyfikowanych zostało 12 miejsc związanych z ekspozycją wizerunku św. Jana Nepomucena. W pięciu z nich wizerunki świętego nie zachowały się do naszych czasów. Poniższe opisy, bazujące wyjściowo na badaniach Małgorzaty Malanowicz, szefowe stowarzyszenia Gliwickie Metamorfozy, zostały poszerzone o informacje uzyskane z innych źródeł, w szczególności od mieszkańców - społecznych opiekunów nepomuceńskich wizerunków.
Toszek, rynek - pomnik powstał na początku XVIII w., kiedy miasto wraz z okolicą należało do Korony Czeskiej, jego powstanie związane jest z osobą hrabiego Christopha Leopolda Colonny. Dokładny rok powstania pomnika nieznany bliżej artysta rzeźbiarz „zaszyfrował” w formie chronostychu - zastosowane w inskrypcji wielkie litery, z których każda odpowiada którejś z cyfr rzymskich, dają się matematycznie zliczyć. Po ich prawidłowym zsumowaniu otrzymujemy datę 1725. Richard Kosubek podkreślił, że w cokole monumentu znajduje się wnęka na świecę, którą zapalano tam (w połowie XVIII wieku) w oktawie święta św. Jana Nepomucena (16–23 maja). Pomnik ucierpiał w wyniku wielkiego pożaru miasta (1833), w roku 1852 został ogrodzony. Praco konserwatorskie prowadzono przy nim w roku 1936 oraz w latach 1999-2000, kiedy to koordynował je społeczny komitet Nepomucen, powołany pod auspicjami Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Toszeckiej.
Toszek, kościół – ołtarz pw. św. Jana Nepomucena nadwieszony jest w nawie głównej kościoła. Składa się z retabulum, w którego centrum znajduje się nisza arkadowa, przesklepiona muszlą, ujęta w ramę z dekoracją arkadową. W niszy ołtarza posadowiono pełnoplastyczną rzeźbę przedstawiającą świętego w swym tradycyjnym stroju, trzymającego palmę męczeńską oraz krucyfiks. Niszę oplata bogata wić akantowa wychodząca z dwóch wolut z dołu, na których umiejscowiono dwa siedzące putta z kartuszami. Ponownie motyw kartusza występuje jako element zdobniczy zwieńczenia nastawy. Retabulum umieszczone zostało na prostej predelli z dwiema konsolami dekorowanymi akantem. Obiekt jest istotnym elementem wyposażenia nawy głównej kościoła, współgra z jego architekturą i resztą wystroju. Ołtarz wraz ze swoimi częściami składowymi jest cennym przykładem późnobarokowego rzemiosła oraz sztuk plastycznych odzwierciedlających technikę i estetykę wykonania typową dla czasów, w których powstał. Uwzględniając wysokie wartości artystyczne, historyczne oraz naukowe ołtarza bocznego pw. św. Jana Nepomucena w kościele pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Toszku, za zasadne uznano objęcie go ochroną prawną, poprzez wpis do rejestru zabytków ruchomych województwa śląskiego. Decyzja z dnia 4 października 2019 r. sygn. B/402/2019.
Toszek, ul. Strzelecka – wolnostojąca kapliczka na rozdrożu ulic Strzeleckiej i Boguszyckiej, wewnątrz drewniana polichromowana figura św. Jana Nepomucena o wysokości ok. 170 cm; atrybuty świętego: krucyfiks, palma, komża, mantolet, biret. Lokalizacja figury może być związana ze stawem znajdującym się po przeciwnej stronie ul. Strzeleckiej. Nie jest znana dokładna data ani okoliczności powstania kapliczki ani znajdującej się wewnątrz ludowej figury. Wiadomo natomiast, że po wojnie, mniej więcej od roku 1949, opiekunem kaplicy była Klara Szukala, zatrudniona na portierni pobliskiego browaru i mieszkająca wraz z rodziną w domu obok kapliczki. Przy figurze i kaplicy wykonywała z własnej inicjatywy („bo nikt się nią nie zajmował”) najbardziej potrzebne prace porządkowe. Czyniła to przez kilka dziesięcioleci. Od lat 80. kapliczką zajmował się inny pracownik browaru, mechanik maszyn przemysłowych, Joachim Kunce wraz z rodziną. W okresie letnim co miesiąc koszona była trawa wokół kaplicy, kilkakrotnie została ona wymalowana wewnątrz i na zewnątrz, regularnie omiatana była z pajęczyn i ogólnie utrzymywany był wokół należyty porządek. Nie podejmowano jednak żadnych prac renowacyjnych przy samej figurze świętego Jana.
Boguszyce – kapliczka zbudowana została w 1932 r. przy drodze do Pawłowic. Poświęcona została w niedzielę 24 października 1948 r. przez toszeckiego proboszcza, księdza Tomasza Labusza. Materiał na budowę został zakupiony/darowany przez panów Marcina Pysika i pana Lucję. Kapliczka została wybudowana na skraju pola pana Matuszowica, a wybudował ją pan Morawiec. Wśród mieszkańców wsi mówi się, że została ona wybudowana jako wotum wdzięczności za szczęśliwy powrót z wojny (lub niewoli). Wewnątrz od początku znajdowała się polichromowana, drewniana figura św. Jana Nepomucena, która w roku 2004 została ona poddana renowacji. W roku 2005 została skradziona. W kaplicy posadowiono wówczas nową, stiukową figurę świętego o wysokości ok. 80 cm (tożsama z figurą w Wilkowiczkach). W roku 2020 mieszkańcy Boguszyc złożyli zamówienie u lokalnego rzeźbiarza na nową figurę św. Jana Nepomucena, ponieważ stan dotychczasowej, wykonanej z nietrwałego materiału (tuż po kradzieży mieszkańców nie było stać na inną), ulega systematycznemu pogorszeniu.
Ciochowice – kapliczka pod wezwaniem św. Marii Magdaleny, wg zachowanych przekazów zbudowana w 1809 roku, w szczycie przyczółek z sygnaturką zwieńczoną kutym krzyżem. Na szczycie kapliczki znajduje się data jej odnowienia (1909). Wewnątrz znajdowała się drewniana, polichromowana rzeźba św. Jana Nepomucena, pochodząca wg przekazów z 1800 roku. Ze względu na zły stan zachowania, znaczne uszkodzenia spowodowane działaniem korników, figura została zakopana na przełomie lat 90/2000 w nieznanym już dziś miejscu. Jak ustaliła Małgorzata Malanowicz, była to figura o wysokości 104 cm. Atrybutami świętego były: krucyfiks, komża, mantolet, biret.
Kotliszowice – kapliczka z roku 1935, pod wezwaniem św. Jana Nepomucena (niektórzy mieszkańcy mówią: Pomucena) zbudowana została na miejscu wcześniejszej kapliczki wiejskiej. Konstrukcja oparta na planie prostokąta, zamknięta trójbocznie, od frontu czworoboczna wieża z hełmem piramidalnym. Figura św. Jana Nepomucena, wg przekazów pochodzi z XVIII w., drewniana, o wysokości 80 cm, utrzymana w manierze ludowej. Przedstawione atrybuty świętego: aureola, komża, mantolet, biret.
Dzięki skrupulatnym zapiskom Gertrudy Musioł, sołtys Kotliszowic w latach 1994-2019, można dziś odtworzyć dużą część prac wykonanych w minionym ćwierćwieczy przy kapliczce. W roku 1999 w wymienione zostały okna i drzwi, uzupełniono także brakujące tynki. W roku 2000 przeprowadzono remont dachu, który wykonała firma Pawła Bieńka z Toszka za kwotę 7.400 zł. Na ten wydatek złożyło się 35 mieszkańców wioski. Oprócz remontu dachu wyremontowano także wieżę, założono rynny oraz wykonano odwodnienie. Zakupiono również i położono płytki podłogowe wewnątrz. W roku 2004 zakupiono i wstawiono w kapliczce ławki, co wsparł ks. Marian Piotrowski, ówczesny proboszcz. W roku 2006 zostały naprawione gąsiory na dachu kapliczki, które minionej zimy popękały. W 2013 bez żadnych kosztów obciążających fundusz sołecki lub środki gminy zrobione zostały klęcznik oraz krata do kapliczki. Dzięki tym pracom kapliczka może być otwarta w niedzielę i święta. Ze środków pozyskanych w powiatowym konkursie „Sołectwo przyjazne środowisku” zakupiono donice, tuje oraz rośliny ozdobne, które posadzono m.in. obok kapliczki.
Utrzymaniem porządku wokół kapliczki oraz w jej wnętrzu zajmowała się przez ponad 30 lat pani Gizela Ignacy. Do jej obowiązków należało sprzątanie, wycieraniu kurzu, omiatanie pajęczyn, czyszczenie okien. Prace wykonywała często – kiedy była widoczna potrzeba. Szczególnie dokładne sprzątanie przeprowadzane było przed odprawieniem mszy św., czyli z okazji wspomnienia św. Urbana oraz z okazji dożynek. Wtedy też do zakresu prac dochodziło jeszcze dekorowanie kwiatami.
O figurę św. Jana dbał szwagier pani Gizeli. Dbał o estetykę wszystkich figur w kaplicy (w tym malowanie), w tym także figurę Nepomucena. Ostatnie malowanie miało miejsce ok. 10 lat temu. Figura znajduje się cały czas wewnątrz kaplicy. Na okolicznościowe procesje zabierany był jedynie krzyż. W czasie urzędowania sołtys Gertrudy Musioł wyremontowano wewnątrz kaplicy ołtarz, który wcześniej był nierówny, nieco pochylony. Dzięki inicjatywie obecnego sołtysa pomalowano kapliczkę z zewnątrz. Gizela Ignacy w roku 2019 przekazała klucze do kapliczki nowemu sołtysowi Mariuszowi Rakowi (sołtys od 2019 r.).
Ligota Toszecka – kapliczka św. Jana Nepomucena z 1935 roku, w szczycie promienisty krzyż. Do roku 2011 wewnątrz znajdowała się drewniana figura świętego o wysokości ok. 80 cm. Atrybutami św. Jana były: krucyfiks, komża, mantolet, biret. W roku 2012 grupa mieszkańców (państwo Cuber, Goczoł, Guzik) złożyła się na nową figurę św. Jana Nepomucena, którą zakupiono w Opolu. Kapliczka była otwierana przede wszystkim raz do roku z okazji procesji organizowanej z kościoła w dniu św. Marka. Od jakiegoś czasu procesja ta nie jest już organizowana, a dotychczasowa opiekunka kapliczki przekazała klucze proboszczowi parafii w Płużnicy, do której należy sołectwo Ligota Toszecka.
Paczynka – kapliczka pod wezwaniem św. Jana Nepomucena z końca XIX w., obecnie zwieńczona ośmioboczną sygnaturką z hełmem ostrosłupowym, wewnątrz niezagospodarowana. Rodzaj i wygląd wizerunku patrona, jaki miał się w niej znajdować, jest dziś nieznany. Wg informacji prasowych z 1934 r., kapliczka została postawiona nad rzeką Dramą i była zadedykowana św. Janowi Nepomucenowi, jako patronowi przed „wysoką wodą”.
Pniów – kapliczka przydrożna pod wezwaniem św. Jana Nepomucena znajduje się przy ul. Wiejskiej u podnóża wzgórza cmentarnego, murowana, tynkowana. Elewacja frontowa z lizenami (płaski, pionowy występ nad murze zewnętrznym), na ścianach bocznych znajdują się podziały ramowe. Wejście jest zamknięte półkoliście, a dwuspadowy dach pokryto dachówką. Budowla może pochodzić z pierwszej połowy XIX wieku. Wewnątrz znajduje się barokowa figura św. Jana Nepomucena, pochodząca wg przekazów z połowy XVIII wieku, drewniana (lipa) i polichromowana o wysokości 1,47 m. Atrybuty świętego: komża, mantolet, biret.
W ramach obchodów jednego z „Dni Historii Pniowa” (2002), kapliczka została odrestaurowana. Wyremontowano dach, wykonano drzwi z kutych komponentów, zabudowano elementy małej architektury, dojście wyłożono płytkami, otoczenie wykarczowano z zarośli. Prace prowadzono z inspiracji Marcinka Kwaśnioka, pomysłodawcy i koordynatora kolejnych „Dni Historii Pniowa”. Roboty ciesielskie przy kapliczce wykonał Jan Kamieniorz, a roboty murarskie i tynkarskie Walter Migas, Jerzy Polczyk i Jan Rachwic. Kaplica jest dziś niewątpliwą ozdobą wsi.
Płużniczka – kapliczka pod wezwaniem św. Marka z centralnie umieszczoną figurą św. Jana Nepomucena (wysokość ok. 100 cm). Kapliczka zbudowana jest na planie kwadratu, ośmioboczna wieżyczka sygnaturki z hełmem ostrosłupowym. Kapliczka stoi na działce prywatnej, grunt pod jej budowę ofiarowali państwo Nowak, pradziadkowie obecnych właścicieli (państwo Florian). Została zbudowana przez mieszkańców wsi. Jej pierwotny wygląd zachował się częściowo na jednym ze zdjęć. W latach 1979/80 miał miejsce pierwszy generalny remont kapliczki, zmodernizowano elewację, wymieniono pęknięty dzwon na nowy, ofiarowany przez jednego z mieszkańców (pan Bytomski). Drugi remont generalny przeprowadzono w roku 2014, odnowiono elewację, zmieniono układ okien. Na elewacji kapliczki znajduje się tablica upamiętniająca mszę św. prymicyjną pochodzącego z Płużniczki ks. Daniela Nowaka. Koszty modernizacji ponieśli mieszkańcy, sami także wykonali wszystkie prace.
O stan kapliczki dbają mieszkańcy Płużniczki. Bieżący nadzór sprawuje mieszkająca naprzeciw Lidia Florian, której ojciec był swego czasu członkiem rady parafialnej (parafia Płużnica) i od tamtych czasów klucz do kapliczki znajduje się w jej posiadaniu. Przy kapliczce odbywają się msze św. z okazji dożynek oraz wspomnienia św. Marka (25 kwietnia). W roku 2019, w ramach wizytacji parafii w Płużnicy, kapliczkę wizytował biskup dr hab. Rudolf Pierskała.
Obchody związane z kapliczką obejmowały kiedyś nabożeństwo z okazji wspomnienia św. Marka połączone z procesją do kościoła w Płużnicy (za ks. Stanisława Bobra). Wcześniej, za ks. Rafała Kaczmarczyka, tradycją była procesja z kapliczki do krzyża przy głównej drodze (DK 94), a następnie powrót do kapliczki i msza św. na zakończenie. W roku 2019 do tej tradycji nawiązał pochodzący z Płużniczki ks. Daniel Nowak.
Wg przekazów ustnych, część mieszkańców pamięta, że figurę św. Jana Nepomucena przeniesiono do kapliczki z jednej z okolicznych szkół, a inni twierdzą, że była w kaplicy od początku. Obok figury znajdują się obrazy św. Marka i Najświętszej Maryi Panny (ofiarowane przez parafiankę Teresę Łucję). Ciekawostką jest ciemny kolor skóry św. Marka. Kiedyś w kapliczce znajdowały się dwa ołtarzyki, po jednym z remontów wykonano wnękę, w której znajduje się figura św. Jana Nepomucena, a po jej bokach, w miejscu dawnych ołtarzyków, zawieszone zostały wspomniane obrazy. Figurą opiekuje się Lidia Florian. Najpierw jej siostra, a później ona sama poddała ją zabiegom pielęgnacyjnym i renowacyjnym (odmalowanie). Ostatnia renowacja figury miała miejsce w roku 2014, przy okazji modernizacji kapliczki.
Sarnów – kapliczka z roku 1920, wewnątrz wystrój barokowy. Znajdowała się w niej ludowa figura św. Jana Nepomucena. Jej pogarszający się stan zachowania i znaczna degradacja spowodowana działaniem szkodników, doprowadziły do decyzji o konieczności jej usunięcia z kapliczki. Obawiano się m.in., aby szkodniki penetrujące figurę nie wyrządziły szkody innym elementom wyposażenia. Sołtys Sarnowa Wiktor Hatlapa wraz z mieszkańcami podjął decyzję, aby w sposób godny spalić starą figurę. Wg ustnych przekazów, miało to miejsce w roku 1994. Jak dotąd, nie udało się dotrzeć do dokumentacji zdjęciowej ilustrującej dawną figurę św. Jana Nepomucena w Sarnowie.
Wilkowiczki – kapliczka pod wezwaniem Matki Bożej Różańcowej, na ścianie frontowej widnieje data 1907 (prawdopodobnie data odnowienia). Czworoboczna wieżyczka sygnaturki. Figura św. Jana Nepomucena została zakupiona przez mieszkańców w roku 2008 z inicjatywy ówczesnego proboszcza toszeckiego ks. Mariana Piotrowskiego. Podczas jednej z uroczystości wiejskich miał on zauważyć, że patronat św. Jana obejmuje także opiekę nad rolnikami, szczególnie nad zasiewami i w związku z tym warto byłoby się postarać o jego wizerunek. Sugestię zrealizowano. Figura świętego posadowiona jest na specjalnej półce przymocowanej do ściany po lewej stronie ołtarza.
Warto podkreślić powszechność kultu św. Jana Nepomucena nie tylko na terenie gminy Toszek, ale także na terenie wszystkich wspólnot samorządowych tworzących powiat gliwicki. Około 80% miejscowości wchodzących w skład gmin powiatu gliwickiego, włączając także miasto Gliwice, może poszczycić się kapliczkami, rzeźbami i innymi wizerunkami św. Jana Nepomucena (ich przegląd znajduje się w dalszej części opracowania – zob. Suplement). Wiek zachowanych wizerunków szacuje się przeważnie na osiemnaste (47%) lub dziewiętnaste (41%) stulecie. Pojedyncze figury pochodzą z pierwszych dekad XX wieku, a jedna (Pyskowice) ponoć z wieku XVII. Przytoczone dane mają charakter orientacyjny, a metodologia ich ustalenia oparta jest na przybliżeniu. Gdyby jednak na podstawie liczby wizerunków w poszczególnych wiekach wyciągać wnioski na temat czasu największego nasilenia kultu św. Jana Nepomucena, okazałoby się, że w okolicy Toszka i Gliwic owo nasilenie przypadało na wieki XVIII i XIX, a więc już po kanonizacji świętego (1729).
